دعا و حقيقت آن                               

آیت الله العظمی الهی

بسم الله الرحمن الرحیم الحمد لله رب العالمین و صلّی الله علی سیدنا محمد و آله الطاهرین و لعنه الله علی اعدائهم اجمعین من الان الی یوم الدین

قرآن کریم می‌فرماید:﴿أدعوا الله﴾ [1] دعا کنید و از خدا بخواهيد؛ زیرا دعا روح عبادت است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلّم می‌فرماید: «الدعاء مخّ العبادة»[2]؛ دعا مغز و روح عبادت است و حقيقت دعا از خدا خواستن است و در برخی از روایات چنين تعبیر شده كه:«الدعاء هو العبادة»[3]؛ دعا همان عبادت است. عبادت از آنِ خدا و مخصوص اوست، دعا نيز كه همان عبادت است چنين می‌باشد؛ يعني انسان بايد تمام حوائج و خواسته‌هايش را از خدا بخواهد، زيرا اين مطلب مسلَم و وجداني است كه انسان باید از کسی درخواست نماید که قادر بر برآوردن خواستۀ اوست[4] و او کسی نیست جز ذات اقدس احدیت كه خالق کلّ شیء و قادر علی کلّ شیء است. همو که مالک حوائج سائلین[5] است خود می فرماید: ﴿ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ﴾ [6]، اگر می‌خواهید به مقصد و مقصود نائل آیید دعا كنيد. از این عبارت معلوم می‌شود که انسان، تشنه و سرگشته است، به این در و آن در می‌زند، به شرق و غرب می‌رود تا راه نجاتی بیابد، در اين هنگام است که خدای هستی، ندای درون می‌دهد كه: ای بندۀ من، بیا! «أَنَا جَلِيسُ مَنْ ذَكَرَنِي»[7] ؛ من هم‌نشین آن كسي هستم كه مرا ياد كند.

 حقیقت عبادت که اتصال است نيز با انابه و درخواست محقق می‌شود. ارتباط که برقرار نباشد اعتنا و التفات حضرت حق نيز نخواهد بود. و این یک قانون مسلّم است، وقتی شخص، خود را به عمد و عناد از دیگری دور می‌کند، اعتنا و توجه طرف مقابل نيز ديگر معنا نخواهد داشت. چنانكه می‌فرماید: ﴿فاذکرونی اذکرکم﴾[8]؛ مرا ياد كنيد تا شما را ياد كنم،﴿قُلْ مَا يَعْبَأُ بِكُمْ رَبِّي لَوْلَا دُعَاؤُكُمْ﴾[9]؛ حبیب من! به مردم بگو: اگر دعاهايتان نباشد ما هيچ اعتنايي به شما نمی‌کنیم، بخواهيد تا اعطا کنیم.

 عاقبت كساني كه دعا نمی‌کنند

و البته وای به آن لحظه‌ای که انسانِ سراسر احتیاج و فقر، در عین گرفتاری و بیچارگی، از عبادت پروردگار سرباز زند و به تعبیر امیرمؤمنان علی علیه السلام که مي فرمايد: «ما لإبن آدم و الفخر، اوله نطفة و آخره جیفة»[10] فخرفروشی کند. در قرآن كريم خداوند متعال در مورد چنین افراد می‌فرماید: ﴿إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِي﴾؛ آنهايي كه تكبر می‌کنند از عبادت من، يعني چيزي از من نمی‌خواهند،[11] استعلاء و استکبار دارند و می‌گویند ما خودمان قائم به خودمان هستيم، چه احتياجي به خداوند داريم! ﴿سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِينَ﴾[12] به زودي وارد جهنم می‌شوند.

یکی از آثار ورود در جهنم فراق و جدائی از محبوب است و یکی از آثار خلود در بهشت ارتباط و توجه به اوست. امیرالمؤمنین علی علیه السلام در دعای کمیل می‌فرماید: «يا اِلهي وَ رَبّي وَ سَيِّدِي وَ مَوْلايَ! لاِيِّ الاُْمُورِ اِلَيْكَ اَشْكُو وَ لِما مِنْها اَضِجُّ وَ اَبْكي؟! لاِليمِ الْعَذابِ وَ شِدَّتِهِ اَمْ لِطُولِ الْبَلاءِ وَ مُدَّتِهِ؟! فَلَئِنْ صَيَّرْتَني لِلْعُقُوباتِ مَعَ اَعْدآئِكَ وَ جَمَعْتَ بَيْني وَ بَيْنَ اَهْلِ بَلائِكَ وَ فَرَّقْتَ بَيْني وَ بَيْنَ اَحِبّائِكَ وَ اَوْليائِكَ، فَهَبْني يا اِلهي وَ سَيِّدِي وَ مَوْلاىَ وَ رَبّي صَبَرْتُ عَلي عَذابِكَ فَكَيْفَ اَصْبِرُ عَلي فِراقِكَ؟ وَ هَبْني صَبَرْتُ عَلي حَرِّ نارِكَ فَكَيْفَ اَصْبِرُ عَنِ النَّظَرِ اِلي كَرامَتِكَ؟»«اي پروردگار و آقاي من! براي كدام يك از امور به سوي تو شكوه كنم؟ و براي كدام يك از آنها ناله و گريه كنم؟ به خاطر سختي عذاب يا طولاني بودن بلا؟ پس اگر مرا براي مجازات كردن، با دشمنانت و اهل بلا جمع كني و از دوستان و اوليائت جدا كني، چه كنم؟ اي خدا و آقاي من! گرفتم اينكه بر عذاب تو صبر كردم، امّا دوري و فراق تو را چگونه تحمل‌کنم؟ و گرفتم اينكه حرارت آتش تو را تحمل كردم، امّا دوری از كرامت و بزرگواري تو را چه كنم؟»

علت مستجاب نشدن دعا

در اينجا سوالي مطرح است: چرا با اینکه خداوند متعال می‌فرماید: ﴿بخوانید مرا تا اجابت كنم شما را﴾ همیشه دعا مستجاب نمی‌شود؟ در پاسخ اين سوال بايد گفت: اولاً اصلِ همین دعا کردن را خیلی‌ها توفیقش را ندارند و خودِ همین توفیق دعا، مرحله‌ای مهم از استجابت است. چنانكه قبلاً به آن اشاره كرديم كه خداوند متعال می‌فرماید: ﴿قل ما يعبأ بكم ربي لو لا دعائكم﴾ اگر دعاهايتان نباشد پروردگار من هيچ توجهي به شما نمی‌کند. ولذا يكي از علل مستجاب نشدن دعا، اهل دعا نبودن است.[13]

ثانیاً: خیلی چيزها را كه خدا مستجاب نمی‌کند علتش آن است كه مصلحت نبوده و چه بسا در وجودش مفاسدي است كه ما از آنها آگاهي نداريم و عقل محدود ما به آن نمی‌رسد، چرا که اوست كه فقط از مصالح و مفاسد نفس الامریۀ اشياء آگاهی داشته و برآن تسلط كامل دارد. اما این عدم استجابت ظاهری مانع وظیفه عباد در دعا کردن و تسبیح و تقدیس حق تعالی نیست که در آن برکاتِ من حیث لایحتسب و زائد الوصفی است.

باید توجه داشت گرچه هر جنبنده‌ای از انسانهای مومن و کافر تا حیوانات از باب رحمت  واسعه ی الهی روزيش با اوست که فرمود: ﴿وَمَا مِن دَآبَّةٍ فِي الأَرْضِ إِلاَّ عَلَي اللّهِ رِزْقُهَا﴾.[14] و به قول سعدي:

اما اگر آدمی اموری را اضافه بر آنچه خداوند به تمامی جنبندگان زمین داده خواهان بود، بايد دعا كند و از خدا بخواهد و ناامید نشود، در روايتي از رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلّم چنين آمده كه آن حضرت ‌فرمود: رزق و روزي از آسمان به تعداد قطرات باران مي‌باشد و بر هركس به اندازه‌اي كه برايش مقدّر شده نازل می‌شود، ولكن «لله فضول»؛ براي خدا زیادی‌هایی است كه آنها را از فضلش بخواهيد.[15]

طلب حاجت از طريق محمد و آل محمد علیهم السلام:

اين خواستن و طلب كردن هم طريقه دارد، خداوند فرموده: دو کار می‌توانی بكني: يا اينكه مستقيم به خودم بگویی، «ادعوني استجب لكم﴾؛ مرا بخوانيد تا اجابت كنم شما را و يا اينكه به واسطه‌ي محمد و آل محمد علیهم السلام از من بخواه[16] که البته این راه به راه اول بازگشت می کند.

و اين بهترين طریق است، چون كه از وسائط فیض که برگزیدگان عالم کائنات و حجت‌الله هستند استضاءه می‌کنید. قرآن کریم می‌فرماید: ﴿ولله الاسماء الحسني فادعوه بها﴾[17]؛ و براي خدا اسامي نيكوئي است كه بوسيلۀ آن اسامي نيكو خدا را بخوانيد. آن اسماء حسني چیست؟چگونه به آن اسماء، خدا را بخوانم؟ در روايتي امام صادق علیه السلام می‌فرماید: «نَحْنُ وَاللَهِ الاْسْمَاءُ الْحُسْنَي‌ الَّتِي‌ لاَ يَقْبَلُ اللَهُ مِنَ الْعِبَادِ إِلاَّ بِمَعْرِفَتِنَا»[18]؛ به خدا قسم، ما اسماء حسناي خدا هستیم كه هیچ عملي را بدون معرفت ما قبول نمي‌كند.[19]

شاهد بر این مطلب، ماجراي حضرت آدم ابوالبشر علی نبینا و آله و علیه السلام است كه 200 سال از فراغ بهشت به خاطر ترك اولي‌اي كه كرده بود گريه مي كرد[20]، جبرئيل نازل شد و گفت: اي آدم! آن روزي كه خداوند تو را آفرید، در ساق عرش انوار و تصاویری ديدي؟ گفت: آری! جبرئيل گفت: خدا را به اسامي آنها قسم بده. آدم گفت: خدايا! از تو مي خواهم كه مرا به محمد و علي و فاطمه و حسن و حسين علیهم السلام ببخشای،﴿فَتَلَقّي آدَمُ مِنْ رَبِّه كَلماتٍ فتابَ عَليهِ اِنَّه هو التَّوابُ الرّحیم﴾[21]. خداوند نيز به بركت آن اسامي او را بخشيد.[22]

در زيارت جامعه كبيره هم مي خوانيم: «بكُمْ فَتَحَ اللَّهُ وَ بِكُمْ يَخْتِمُ وَ بِكُمْ يُنَزِّلُ الْغَيْثَ وَ بِكُمْ يُمْسِكُ السَّمَاءَ أَنْ تَقَعَ عَلَي الْأَرْضِ إِلَّا بِإِذْنِهِو بِکُم يُنَفّسُ الهَمَّ وَ يَکشِفُ الضُرَّ»؛ به واسطۀ شما خداوند افتتاح مي‌كند و ختم و تمام مي‌نمايد و به واسطۀ شما باران رحمتش را نازل مي فرمايد و به واسطۀ شما آسمان را بر بالاي زمين نگهداشته و به واسطۀ شما غم و اندوه را برطرف مي سازد.

پس دو طریق پیشِ رویِ عباد است، هر دو خوب و مستحسن است ولي دومي راه بهتري است.قرآن کریم كه     مي فرمايد ﴿وابتغوا الیه الوسیلة﴾[23] ، وسیله منحصر در نماز و روزه نیست، رأس آن، انبیاء عظام و ائمۀ معصومین علیهم السلام است. اگر مي خواهيد زودتر به حوائجتان برسيد، دومين راه را برويد. چرا که در واسطه قرار دادن اهل بیت:توسل به پروردگار نیز ملاحظه شده است. مرد نابینایی از پیامبراكرم صلّی الله علیه و آله و سلّم تقاضای دعا کرد، پیامبر به او فرمود: وضوي کاملی بگير و دو ركعت نماز بخوان و پس از آن، اين دعا را بخوان:

«اللّهم انی اسئلک و اتوجه الیک بنبیک محمّد نبی الرحمة، یا محمد! انّی توجّهت بک الی ربّی فی حاجتی لتقضی لی اللّهم شفّعه فیّ»[24] مثل اينكه از كسي مي پرسند: راه نجف از كدام طرف است؟ مي گويد: از راه زمینی با این خصوصیات ولكن يك راه ديگر هم داردكه نزديكتر است و آن اين است كه با هواپيما بروي. ائمة طاهرین آبرودار نزد حق تعالی و بندگان خاص اویند مسیرهای دشوار و طاقت فرسای زندگی را به گونه ای هموار می کنند که قابل تصور و درک نیست، آنان کشتی های نجاتند که در دریای متلاطم و در شبهای تاریک و ظلمانی همچون نسیم حیات بخش در حرکتند و بدون هیچ گونه انحراف و اعوجاجی ما را به مقصد می رسانند و هدایت به امر می نمایند: ﴿وَجَعَلْنَا مِنْهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا لَمَّا صَبَرُوا وَكَانُوا بِآيَاتِنَا يُوقِنُونَ﴾[25]

 و البته بین معصومین علیهم السلام نیز مراتب، وجود دارد؛[26]«کلّنا سفينة النجاة و لکن سفينة الحسين اوسع و في لجَ البحر اسرع»[27] ؛ تمام ما اهل بيت، كشتي نجات هستيم و لكن كشتي حسين علیه السلام بزرگتر و در درياي عميق و طوفاني سرعتش بيشتر است.